پروتکل لنز (Lens Protocol) یک گراف اجتماعی غیرمتمرکز (Decentralized Social Graph) و قابل ترکیب (composable) بوده که بر روی بلاکچین Polygon ساخته شده است. این پروتکل به کاربران امکان می‌دهد مالکیت کامل محتوا، روابط و داده‌های خود را داشته باشند و آن‌ها را به عنوان NFT در کیف پول خود نگهداری کنند.
هدف لنز، ایجاد اکوسیستمی از برنامه‌های اجتماعی غیرمتمرکز (dApps) است که به جای پلتفرم‌های متمرکز، حول محور کاربر و کنترل داده‌های او می‌چرخند. اگر می‌خواهید بدانید پروتکل لنز چیست، تا انتهای این بخش با ما همراه باشید.
لنز از کجا آمد؟
لنز پروتکل از عمق نیاز به بازنگری در نحوه تعاملات اجتماعی آنلاین و مالکیت داده‌ها در عصر دیجیتال متولد شد. این پروژه ریشه‌های عمیقی در تجربه و بینش تیم توسعه‌دهنده خود دارد.
استانی کولچوف و میراث Aave
استانی کولچوف (Stani Kulechov)، خالق و مدیر عامل Aave، ایده پروتکل لنز را مطرح کرد. با موفقیت Aave در حوزه مالی غیرمتمرکز، کولچوف و تیمش به این نتیجه رسیدند که مدل‌های متمرکز وب۲ برای شبکه‌های اجتماعی کارآمد نیستند و نیاز به رویکردی غیرمتمرکز برای مالکیت داده‌ها وجود دارد.
نیاز به مالکیت داده پس از ناکامی وب۲
پلتفرم‌های وب۲، با مدل‌های تجاری مبتنی بر داده‌های کاربران و الگوریتم‌های متمرکز، منجر به از دست رفتن کنترل کاربران بر محتوا و اطلاعات شخصی‌شان شده‌اند. لنز در پاسخ به این ناکامی‌ها و برای بازگرداندن مالکیت داده‌ها (Data Ownership) به دست کاربران ظهور کرد؛ این پروژه به دنبال تضمین این است که کاربران بتوانند داده‌های اجتماعی خود را کنترل، انتقال و حتی از آن‌ها کسب درآمد کنند.
معماری فنی لنز؛ گراف اجتماعی روی بلاکچین پالیگان
اگر می‌خواهید بدانید پروتکل لنز چیست، باید بگوییم این پروتکل با بهره‌گیری از فناوری‌های وب۳، یک ساختار فنی نوآورانه ایجاد کرده تا شبکه‌های اجتماعی غیرمتمرکز را ممکن سازد. این معماری بر روی بلاکچین پالیگان استوار است.
Graph Database غیرمتمرکز و قراردادهای هوشمند
در هسته لنز، یک گراف دیتابیس غیرمتمرکز (Decentralized Graph Database) قرار دارد که از طریق مجموعه‌ای از قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) در بلاکچین پالیگان مدیریت می‌شود. این قراردادها، روابط کاربران مانند فالو کردن، محتوای منتشر شده (پست‌ها، کامنت‌ها) و سایر فعالیت‌های اجتماعی را به عنوان توکن‌های غیرمثلی (NFT) ثبت می‌کنند.
ترکیب ذخیره‌سازی On-Chain + IPFS/Arweave
لنز برای ذخیره‌سازی داده‌ها از یک رویکرد ترکیبی استفاده می‌کند: داده‌های حیاتی و مالکیت مانند پروفایل‌ها و روابط فالو/آنفالو به صورت On-Chain (روی بلاکچین) ذخیره می‌شوند تا از امنیت و تغییرناپذیری آن‌ها اطمینان حاصل شود. در حالی که محتوای سنگین‌تر مانند تصاویر و ویدئوها در سیستم‌های ذخیره‌سازی غیرمتمرکز خارج از زنجیره مانند IPFS یا Arweave ذخیره می‌شوند تا هزینه‌ها کاهش یابد.
Momoka؛ لایه مقیاس‌پذیری و کاهش گس
Momoka یک راه‌حل مقیاس‌پذیری اختصاصی برای لنز است که به منظور کاهش چشمگیر هزینه‌های گس و افزایش توان عملیاتی طراحی شده است. این لایه با کمک به پردازش و تأیید تراکنش‌های مربوط به فعالیت‌های اجتماعی مانند لایک و کامنت خارج از زنجیره اصلی پالیگان، کارایی شبکه را بهبود می‌بخشد.
اجزای اصلی شبکه لنز
پروتکل لنز با استفاده از ساختارهای توکن‌سازی‌شده (NFT) و ماژول‌های هوشمند، اجزای اصلی خود را برای ساخت یک شبکه اجتماعی غیرمتمرکز شکل می‌دهد.
Profile NFT؛ هویت مالک داده
پروفایل NFT (Profile NFT) قلب هویت شما در شبکه لنز است. با مالکیت این NFT، شما کنترل کامل بر تمام محتوا و فعالیت‌های اجتماعی مرتبط با پروفایل خود را دارید و می‌توانید آن را در کیف پول خود نگهداری کنید.
Follow NFT و منطق Social Token
وقتی کسی در لنز شما را فالو (Follow) می‌کند، یک فالو NFT (Follow NFT) در کیف پول فالوور ایجاد می‌شود. این NFT می‌تواند دارای ویژگی‌ها یا مزایایی باشد و حتی می‌توان آن را به عنوان یک توکن اجتماعی (Social Token) برای تعاملات آتی در اکوسیستم استفاده کرد.
Publication: پست، کامنت، Mirror
Publicationها شامل انواع محتوایی هستند که کاربران ایجاد می‌کنند: پست‌ها (Posts) محتوای اصلی را تشکیل می‌دهند، کامنت‌ها (Comments) برای پاسخ به پست‌ها استفاده می‌شوند، و Mirrorها (Mirror) به کاربران امکان بازنشر یا بازنشر با نقل قول از محتوای دیگران را می‌دهند.
ماژول‌ها: Follow / Collect / Reference
لنز از ماژول‌ها (Modules) برای اضافه کردن قابلیت‌های سفارشی به پروفایل‌ها و انتشارها استفاده می‌کند. ماژول‌های فالو (Follow Module) نحوه فالو کردن کاربران را تعریف می‌کنند، ماژول‌های کالکت (Collect Module) منطق مربوط به جمع‌آوری یا خرید محتوا را تعیین کرده و ماژول‌های رفرنس (Reference Module) نحوه کامنت‌گذاری یا Mirror کردن پست‌ها را مدیریت می‌کنند.
راهنمای سریع: چگونه یک پروفایل لنز بسازیم؟
ساخت یک پروفایل در پروتکل لنز و ورود به دنیای شبکه‌های اجتماعی غیرمتمرکز نسبتاً ساده است، اما نیازمند چند گام کلیدی است که در ادامه بحث پروتکل لنز چیست، به آن می‌پردازیم.
اتصال کیف‌پول به شبکه Polygon
ابتدا باید کیف پول وب۳ مانند متامسک خود را به شبکه Polygon متصل کنید. این کار اطمینان می‌دهد که می‌توانید با قراردادهای هوشمند لنز که روی این بلاکچین مستقر هستند، تعامل داشته باشید.
Claim Handle یا خرید در OpenSea
سپس، برای ایجاد هویت خود، باید یک “Handle” (نام کاربری) لنز را دریافت کنید. این کار می‌تواند از طریق Claim کردن (مطالبه) یک هندل آزاد در صورت واجد شرایط بودن، یا خرید یک پروفایل NFT از بازار ثانویه مانند OpenSea انجام شود.
فعال‌کردن ماژول‌ها و تنظیم دسترسی محتوا
پس از داشتن پروفایل، می‌توانید ماژول‌های مختلف را فعال کنید؛ مانند ماژول Collect برای جمع‌آوری پست‌ها یا ماژول Follow برای تنظیم نحوه فالو کردن شما. همچنین می‌توانید تنظیمات دسترسی محتوای خود را مدیریت کنید و تصمیم بگیرید چه کسی می‌تواند پست‌های شما را ببیند یا با آن‌ها تعامل داشته باشد.
کسب درآمد در لنز؛ از Collect تا Token Gated Content
پروتکل لنز با تغییر مدل‌های سنتی شبکه‌های اجتماعی، فرصت‌های جدید و متنوعی را برای کسب درآمد مستقیم و غیرمستقیم برای سازندگان محتوا فراهم می‌آورد. این رویکرد به کاربران کنترل بیشتری بر ارزش کارشان می‌دهد.
فروش مستقیم محتوا (NFT Collectable)
یکی از روش‌های اصلی کسب درآمد در لنز، فروش مستقیم محتوا به عنوان NFTهای قابل جمع‌آوری (Collectable NFTs) است. سازندگان می‌توانند با استفاده از “ماژول‌های جمع‌آوری” (Collect Modules) تعیین کنند که محتوایشان (پست‌ها، تصاویر، ویدئوها) به چه تعداد، با چه قیمتی و با چه شرایطی توسط دیگران “جمع‌آوری” (Collect) شوند، که عملاً به معنای فروش نسخه توکن‌شده آن محتواست.
اشتراک پولی و Paywall ماژولار
لنز امکان ایجاد اشتراک‌های پولی (Paid Subscriptions) و پی‌وال‌های (Paywalls) ماژولار را فراهم می‌کند. سازندگان می‌توانند محتوای انحصاری را فقط برای فالوورهایی که NFTهای خاصی را نگهداری می‌کنند (Token-Gated Content) یا حق اشتراک ماهانه را پرداخت کرده‌اند، قابل دسترسی قرار دهند. این امر به ایجاد مدل‌های درآمدی پایدارتری برای سازندگان کمک می‌کند.
درآمد غیرمستقیم از ایردراپ‌ها و همکاری dApp-ها
فراتر از درآمد مستقیم، کاربران لنز می‌توانند از طریق ایردراپ‌ها (Airdrops) و همکاری با برنامه‌های غیرمتمرکز (dApps) ثالث کسب درآمد غیرمستقیم داشته باشند. از آنجایی که داده‌های اجتماعی و روابط فالوورها در بلاکچین ذخیره شده و متعلق به کاربر است، پروژه‌های جدید می‌توانند بر اساس این داده‌ها به کاربران فعال ایردراپ کنند، یا dAppsهای مختلف می‌توانند بر بستر لنز، مدل‌های درآمدی خلاقانه‌ای را ارائه دهند که به کاربران فعال پاداش می‌دهد.
اپلیکیشن‌های برتر اکوسیستم لنز
اکوسیستم پروتکل لنز به سرعت در حال رشد است و میزبان طیف وسیعی از برنامه‌های غیرمتمرکز (dApps) است که هر یک رویکردی نوآورانه به شبکه‌های اجتماعی وب۳ ارائه می‌دهند.
Lenster؛ توییترِ متن-باز وب۳
Lenster یکی از محبوب‌ترین و کامل‌ترین dAppهای موجود روی لنز است که تجربه‌ای بسیار شبیه به توییتر را در محیطی غیرمتمرکز ارائه می‌دهد. این پلتفرم متن‌باز، امکان پست کردن، کامنت گذاشتن، فالو کردن و جمع‌آوری محتوا را برای کاربران فراهم می‌کند.
Phaver موبایل-محور با سیستم امتیازدهی
Phaver یک اپلیکیشن موبایل-محور در اکوسیستم لنز است که بر روی تجربه کاربری آسان از طریق تلفن همراه تمرکز دارد. این پلتفرم با یک سیستم امتیازدهی (Points System) جذاب، کاربران را برای فعالیت و تولید محتوای باکیفیت تشویق می‌کند.
Lensfrens، Lenstube، Dumpling و …
علاوه بر موارد بالا، dAppهای تخصصی دیگری نیز در اکوسیستم لنز وجود دارند: Lensfrens به شما کمک می‌کند تا دوستان خود را از توییتر در لنز پیدا کنید؛ Lenstube یک پلتفرم ویدیویی غیرمتمرکز شبیه یوتیوب است؛ و Dumpling یک ابزار ساده برای انتشار محتوای متنی و میکروبلاگینگ است. این تنوع نشان‌دهنده پتانسیل لنز برای میزبانی طیف وسیعی از کاربردهاست.
مزایا و معایب پروتکل لنز
پروتکل لنز، با رویکرد نوآورانه خود به شبکه‌های اجتماعی غیرمتمرکز، مزایای قابل توجهی را به همراه دارد، اما مانند هر فناوری نوظهور، با چالش‌ها و معایبی نیز روبروست. در ادامه مبحث پروتکل لنز چیست، به بررسی این موارد می‌پردازیم.
مزایا: مالکیت واقعی، مقاومت در برابر سانسور، ترکیب‌پذیری dApp
بزرگترین مزیت لنز، ارائه مالکیت واقعی (True Ownership) داده‌ها و محتوا به کاربران است؛ پروفایل‌ها و پست‌ها به صورت NFT متعلق به کاربر هستند. این امر منجر به مقاومت در برابر سانسور توسط پلتفرم‌های متمرکز می‌شود؛ زیرا هیچ نهاد واحدی نمی‌تواند محتوای شما را حذف کند. همچنین، ماهیت قابل ترکیب‌پذیری (Composability) لنز به توسعه‌دهندگان امکان می‌دهد تا dAppهای جدید را بر پایه داده‌های موجود بسازند و نوآوری را تسریع بخشند.
معایب: پیچیدگی UX، چالش مقیاس در پیک، ریسک ذخیره خارج از زنجیره
یکی از چالش‌های اصلی لنز، پیچیدگی تجربه کاربری (UX) برای کاربران ناآشنا با وب۳ است، زیرا مفاهیمی مانند مدیریت کیف پول و کارمزد گس می‌تواند گیج‌کننده باشد. در زمان اوج فعالیت، پروتکل ممکن است با چالش‌های مقیاس‌پذیری مواجه شود، علیرغم تلاش‌هایی مانند Momoka. علاوه بر این، ریسک‌هایی در ذخیره‌سازی داده‌های خارج از زنجیره (Off-Chain Storage) مانند IPFS/Arweave وجود دارد که ممکن است به اندازه ذخیره‌سازی مستقیم روی بلاکچین امن نباشد.
چالش‌ها و نقشه‌راه آینده
پروتکل لنز با وجود نوآوری‌هایش، در مسیر تکامل خود با چالش‌های مهمی روبروست و نقشه‌راه آن شامل برنامه‌های بلندپروازانه‌ای برای غلبه بر این موانع است.
مقیاس‌پذیری فراتر از Momoka
با وجود تلاش‌هایی مانند Momoka برای بهبود کارایی، مقیاس‌پذیری (Scalability) همچنان یک چالش اساسی برای لنز باقی می‌ماند، به‌ویژه با افزایش چشمگیر تعداد کاربران و تراکنش‌ها. نقشه‌راه آینده شامل بررسی راهکارهای پیشرفته‌تر مقیاس‌پذیری لایه ۲ مانند ZK-Rollups و بهینه‌سازی‌های عمیق‌تر برای مدیریت حجم عظیم داده‌های اجتماعی است تا تجربه کاربری روان و بدون تأخیر فراهم شود.
DAO محوری و اشتراک ارزش (Collective Value Share)
هدف لنز این است که به سمت یک سازمان خودگردان غیرمتمرکز (DAO) کامل حرکت کند، جایی که جامعه دارندگان توکن در تصمیم‌گیری‌های کلیدی پروتکل نقش داشته باشند. این امر به ایجاد یک مدل اشتراک ارزش جمعی (Collective Value Share) منجر می‌شود که در آن ارزش تولید شده توسط شبکه به جای یک نهاد متمرکز، بین کاربران و توسعه‌دهندگان تقسیم می‌گردد، که این خود نیازمند مکانیزم‌های حاکمیتی پیچیده و منصفانه است.
رگولاتوری و حریم خصوصی عمومی بلاکچین
پروتکل لنز، مانند سایر پروژه‌های وب۳، با چالش‌های رگولاتوری (Regulatory) در حوزه بلاکچین و داده‌های عمومی روبروست. حریم خصوصی (Privacy) در یک بلاکچین عمومی که تمامی فعالیت‌ها در آن قابل مشاهده است، یک مسئله پیچیده است؛ لنز باید راه‌حل‌هایی مانند اثبات‌های دانش صفر یا رمزنگاری‌های پیشرفته را برای تضمین حریم خصوصی کاربران در عین حفظ شفافیت بلاکچین، بررسی و پیاده‌سازی کند.
سؤالات متداول کاربران تازه‌وارد
- هزینه گس برای استفاده از لنز چقدر است؟ هزینه گس در لنز به دلیل استفاده از شبکه پالیگان و لایه Momoka نسبتاً پایین‌تر از اتریوم لایه ۱ است، اما همچنان بسته به شلوغی شبکه متغیر است.
- آیا پروفایل لنز من کاملاً امن است؟ پروفایل لنز شما به عنوان یک NFT در کیف پولتان ذخیره می‌شود و امنیت آن به امنیت کیف پول شما بستگی دارد، اما ریسک‌های قرارداد هوشمند نیز وجود دارد.
- آیا لنز ایردراپ احتمالی خواهد داشت؟ تاکنون هیچ ایردراپ رسمی از سوی پروتکل لنز تأیید نشده است، اما پروژه‌های وب۳ اغلب در آینده توکن توزیع می‌کنند.
- آیا می‌توانم “هندل” (نام کاربری) لنز خود را به شخص دیگری منتقل کنم؟ بله، از آنجایی که “هندل” لنز شما یک NFT است، می‌توانید آن را به کیف پول یا شخص دیگری منتقل کنید.
- آیا لنز از پیام خصوصی پشتیبانی می‌کند؟ پروتکل لنز در حال حاضر به طور بومی از پیام‌های خصوصی رمزنگاری‌شده پشتیبانی نمی‌کند، اما برخی dAppهای شخص ثالث ممکن است این قابلیت را ارائه دهند.
جمع‌بندی و فراخوان عمل
پروتکل لنز فراتر از یک شبکه اجتماعی ساده است؛ این یک حرکت به سوی بازپس‌گیری مالکیت داده‌ها و ایجاد یک اینترنت غیرمتمرکز واقعی است. با حل چالش‌های مقیاس‌پذیری و ارائه ابزارهایی برای توسعه‌دهندگان، لنز پتانسیل دارد که آینده تعاملات اجتماعی آنلاین را متحول کند و به کاربران قدرت واقعی ببخشد.
آیا وقت کوچ از وب۲ فرارسیده؟
با توجه به مزایای بی‌شمار مالکیت داده، مقاومت در برابر سانسور و فرصت‌های درآمدی جدید، به نظر می‌رسد که زمان آن فرا رسیده است که کاربران و توسعه‌دهندگان به طور جدی به کوچ از پلتفرم‌های متمرکز وب۲ به سمت اکوسیستم‌های غیرمتمرکز مانند لنز فکر کنند. این انتقال نه تنها به معنای امنیت بیشتر داده‌های شخصی است، بلکه دریچه‌ای به سوی مدل‌های اقتصادی عادلانه‌تر برای سازندگان محتوا می‌گشاید.
لینک به مستندات رسمی + دعوت به تست Lenster
برای کسب اطلاعات عمیق‌تر و شروع کار با پروتکل لنز، به مستندات رسمی لنز مراجعه کرده و خودتان قدرت وب۳ را تجربه کنید. همچنین، برای دیدن یک نمونه عملی از شبکه اجتماعی غیرمتمرکز، همین امروز Lenster را امتحان نمایید و قدم به دنیای جدید وب۳ بگذارید.
