با گسترش فناوری و ظهور پدیده‌های جدیدی همانند ارز دیجیتال، سوالات متعددی درباره حکم شرعی آن‌ها مطرح می‌شود. خوشبختانه، اسلام رهنمودهایی در تمامی ابعاد زندگی انسان از جمله مسائل اقتصادی دارد؛ به همین دلیل بررسی دیدگاه مراجع تقلید شیعه و اهل سنت در رابطه با معامله و استخراج ارزهای دیجیتال حائز اهمیت است. برای اطلاع از حکم شرعی ارز دیجیتال تا انتهای این مطلب با ما همراه باشید.
چرا بحث «حکم شرعی ارز دیجیتال» این‌قدر داغ شده است؟
بحث حکم شرعی ارز دیجیتال همانند Bitcoin (بیت‌کوین) و بلاکچین به دلایل متعددی به یک موضوع داغ و پرچالش تبدیل شده است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- موج سرمایه‌گذاری عمومی: پتانسیل بالای سودآوری منجر به ورود گسترده مردم عادی شده، به همین دلیل ابهامات شرعی این پدیده به یک دغدغه عمومی تبدیل شده است.
- ابهام فقهی: عدم نظارت نهاد مرکزی بر رمزارزها، ابهامات فقهی متعددی را در زمینه‌هایی مانند مالیت و ربا ایجاد کرده که اجماع نظر بین فقها را دشوار ساخته است.
- نبود قانون یکپارچه: در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، نبود یک چارچوب قانونی جامع و یکپارچه برای رمزارزها، به پیچیدگی و سردرگمی بیشتر در تعیین حکم شرعی منجر شده و نیاز به یک فتوای مشخص را افزایش داده است.
چارچوب فقهی ارزیابی دارایی‌های نو
برای ارزیابی شرعی دارایی‌های نوظهور مانند ارزهای دیجیتال، فقها و مراجع تقلید به سراغ اصول و قواعد کلی فقه اسلامی و فقه امامیه می‌روند. این چارچوب فقهی شامل مفاهیم مهمی هستند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
- معیارهای «مالیت»، «غَرَر»، «ربا»، «اکل مال به باطل» و «قاعده لاضرر»: فقها برای تعیین حلال یا حرام بودن رمزارزها، مفاهیمی چون “مالیت” (داشتن ارزش عرفی)، “غرر” (ابهام و فریب)، “ربا” (سود نامشروع)، “اکل مال به باطل” (کسب مال به ناحق) و “قاعده لاضرر” (عدم زیان‌رسانی) را مورد بررسی قرار می‌دهند.
- تفاوت پول اعتباری (Fiat)، رمزدارایی بی‌پشتوانه و رمزدارایی با پشتوانه طلا: پول اعتباری (فیات) توسط دولت‌ها صادر و تضمین می‌شود. از طرفی، رمزدارایی بی‌پشتوانه ارزش ذاتی ندارد و ارزشش از عرضه و تقاضا تعیین می‌شود، در حالی که رمزدارایی با پشتوانه طلا همانند Ethereum، هر واحد آن معادل مقدار مشخصی طلای فیزیکی است که توسط یک نهاد نگهداری می‌شود.
فتوای رهبر جمهوری اسلامی (آیت‌الله خامنه‌ای)
رهبر جمهوری اسلامی؛ آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای درباره حکم شرعی ارز دیجیتال فرموده‌اند، خرید و فروش و تولید ارزهای دیجیتال تابع قوانین و مقررات نظام جمهوری اسلامی ایران است. این فتوا به این معناست که اگر فعالیت‌های مرتبط با رمزارزها (معامله، استخراج) مطابق با قوانین و مقررات جاری کشور انجام شوند، از نظر شرعی مشکلی ندارند.
آرای مراجع تقلید شیعه
دیدگاه مراجع تقلید شیعه در مورد حکم شرعی ارزهای دیجیتال، به دلیل جدید بودن و پیچیدگی این پدیده، متفاوت و در حال تحول است. در ادامه به خلاصه‌ای از فتواهای برخی از مراجع برجسته اشاره می‌کنیم:
- آیت‌الله سیستانی: آیت‌الله سیدعلی سیستانی این نوع ارزها را متوقف دانسته و معاملات فیوچرز یا Futures Trading و سفته‌بازی را به دلیل ابهام و قمارگونه بودن، باطل می‌دانند.
- آیت‌الله مکارم شیرازی: آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی به دلیل ماهیت مبهم، نوسانات شدید، امکان پول‌شویی و سوءاستفاده‌های دیگر، معاملات ارزهای دیجیتال را جایز نمی‌دانند.
- آیت‌الله نوری همدانی: آیت‌الله حسین نوری همدانی به دلیل ابهامات و شبهاتی که در معاملات ارزهای دیجیتال وجود دارد، احتیاط را واجب می‌داند و توصیه می‌کند که از انجام معاملات مبهم اجتناب کنید.
- آیت‌الله وحید خراسانی و آیت‌الله صافی گلپایگانی: این دو مرجع، اصل خرید و فروش رمزارزها را دارای اشکال می‌دانند اما معتقدند که اگر کسی رمزارزی در اختیار دارد، می‌تواند آن را به غیرمسلمان واگذار کند.
- آیت‌الله شبیری زنجانی و آیت‌الله علوی گرگانی: این مراجع با رعایت قوانین حکومتی و عدم وجود ربا و قمار در معامله، خرید و فروش و استخراج ارزهای دیجیتال را بلامانع می‌دانند.
- دیدگاه استاد رائفی پور: علی‌اکبر رائفی پور معتقد است ارزهای دیجیتال بدون پشتوانه، نوسانات شدیدی دارند؛ به همین دلیل معامله در رمزارزهای دارای پشتوانه را توصیه می‌کند.
حکم شرعی ارز دیجیتال تتر (USDT)
اگر USDT (Tether) به عنوان وثیقه دلاری و وسیله‌ای برای مبادله قانونی در بازارهای ارز دیجیتال استفاده شود، طبق نظر فقهایی که “مالیت” و ارزش عرفی رمزارزها را می‌پذیرند، اشکالی ندارد. اما، طبق فتوای آیت‌الله مکارم شیرازی و آیت‌الله نوری همدانی، به دلیل ابهامات کلی که در مورد ارزهای دیجیتال وجود دارد، حتی در مورد تتر نیز همچنان محل احتیاط است و توصیه به پرهیز از معاملات آن می‌شود.
استخراج (Mining) از نظر شرعی
چنانچه مجوز قانونی از وزارت صمت و تعرفه برق صحیح صنعتی رعایت شود و حق دیگران ضایع نگردد، اغلب مراجع تقلید استخراج رمزارز را جایز می‌دانند؛ اما استفاده از برق یارانه‌ای یا خانگی بدون مجوز، مصداق “غَصب” و حرام بوده و سود حاصل از آن نیز اشکال شرعی دارد.
معاملات مشتقه، اهرمی و فیوچرز
حکم شرعی ارز دیجیتال در رابطه با معاملات مشتقه، اهرمی و فیوچرز به صورت زیر است:
- رهبر: این گونه معاملات را نیز تابع قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران دانسته‌اند.
- آیت‌الله سیستانی و آیت‌الله مکارم شیرازی: این دو مرجع، معاملات مشتقه، اهرمی و فیوچرز در بازارهای رمزارز را به دلیل وجود عناصر قمار، ربا و غرر را باطل و غیرشرعی می‌دانند.
- مراجع موافق: برخی مراجع دیگر، در صورتی که این معاملات در قالب عقود شرعی مانند عقد سَلَم یا عقد مضاربه و بدون استفاده از Leverage ربوی صورت گیرد، آن را جایز می‌دانند.
نظر اهل‌سنت ایران و اتحادیه علمای مسلمان
فقه اهل سنت در ایران می‌گویند اگر ارزهای دیجیتال کارکرد پول را پیدا کنند و در معاملات فاقد ربا و ابهام فاحش باشند، معامله آن‌ها جایز است. اتحادیه علمای مسلمان در فتوای سال ۲۰۲۱ خود، به دلیل فقدان پشتوانه حقیقی و نبود نهاد نظارتی مشخص، خرید و فروش بیت‌کوین را غیرجایز اعلام نمود؛ اما اشاره کرد که با تنظیم و وضع مقررات مناسب، این حکم قابل بازنگری خواهد بود.
جمع‌بندی و راهنمای عمل برای مؤمنان
با توجه به مباحث مطرح شده و نظرات متفاوت مراجع و حکم شرعی ارز دیجیتال، سرمایه‌گذاران مسلمان در حوزه ارزهای دیجیتال باید با احتیاط و آگاهی کامل عمل کنند. برای این منظور، توجه به موارد زیر ضروری خواهد بود:
- ملاک نهایی: فتوای مرجع تقلید خویش + رعایت قوانین تجاری کشور: مهم‌ترین اصل برای مؤمنان، پیروی از فتوای مرجع تقلیدشان است. در کنار آن، رعایت قوانین و مقررات جاری کشور در زمینه ارزهای دیجیتال نیز ضروری خواهد بود؛ زیرا بسیاری از مراجع، عمل به قوانین حکومتی را واجب می‌دانند.
- پرهیز از معاملات مجهول، اهرم‌های ربوی و طرح‌های پانزی: برای دوری از شبهات شرعی و مالی، توصیه می‌شود از ورود به معاملات مبهم و مجهول، استفاده از اهرم‌های ربوی در معاملات مشتقه و همچنین شرکت در طرح پانزی و کلاهبرداری‌ها که وعده سودهای غیرواقعی می‌دهند، پرهیز شود.
- انتخاب صرافی قانون‌مند، نگهداری مستندات شرعی و مالی، پرداخت خمس و زکات سود خالص: برای کاهش ریسک و رعایت موازین شرعی، صرافی رمزارزی معتبر و قانون‌مند را انتخاب کنید. همچنین، مستندات کامل معاملات و فعالیت‌های خود را نگهداری کنید و در صورت تعلق، خمس و زکات سود خالص حاصله را طبق نظر مرجع تقلید خود پرداخت نمایید. همچنین به قوانین بانک مرکزی نیز توجه کنید.
سوالات متداول
- آیا سود هولدِ بیت‌کوین مشمول خمس است؟ نظر مراجع مختلف است؛ برخی سود حاصله پس از گذشت سال‌ها و امکان برداشت را مشمول خمس می‌دانند، در حالی که برخی دیگر به دلیل ماهیت این دارایی، آن را از اساس مشمول خمس نمی‌دانند.
- خرید تتر برای دورزدن تحریم‌ها چه حکمی دارد؟ خرید تتر برای دور زدن تحریم‌ها از نظر قانونی تابع مقررات هر کشور است؛ از نظر شرعی، اگر منجر به تخلف از قوانین حکومتی نباشد، ممکن است اشکالی نداشته باشد، اما برخی مراجع به دلیل ماهیت کلی رمزارزها، در مورد تتر نیز احتیاط را توصیه می‌کنند.
- آیا می‌توان مهریه را رمزدارایی تعیین کرد؟ تعیین مهریه به صورت رمزدارایی از نظر حقوقی در ایران با ابهاماتی مواجه است. در صورت عدم تحقق شرایط لازم، ممکن است موجب باطل شدن مهریه یا لزوم تعیین مهریه المثل شود.
- مالیات دولت بر استخراج، در حکم شرعی مؤثر است؟ پرداخت مالیات و رعایت قوانین دولتی در حوزه استخراج رمزارز از نظر شرعی ضروری است و عدم رعایت آن می‌تواند فعالیت را از حلال بودن خارج کند.
- تکلیف ضرر ناشی از هک و کلاهبرداری چیست؟ در صورت هک یا کلاهبرداری در حوزه رمزارز، فرد زیان‌دیده باید از طریق مراجع قانونی و قضایی پیگیری کند؛ اما از نظر شرعی، اگر فعالیت اولیه قانونی بوده و زیان بدون کوتاهی خود فرد رخ داده باشد، ضرر متوجه خود اوست.
