ضرر ناپایدار (Impermanent Loss – IL)، یکی از مفاهیم کلیدی و پیچیده در دنیای تأمین نقدینگی (Liquidity Provision) در صرافی‌های غیرمتمرکز (DEX) است که می‌تواند سودآوری شما را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. این پدیده زمانی رخ می‌دهد که قیمت دارایی‌ها پس از واریز به استخر نقدینگی، نسبت به زمانی که آن‌ها را وارد کرده‌اید، تغییر کند.
درک کامل IL قبل از تبدیل شدن به تأمین‌کننده نقدینگی ضروری است؛ زیرا می‌تواند منجر به از دست رفتن بخشی از سرمایه شما، حتی در صورت افزایش قیمت دارایی‌ها، شود. برای آنکه بدانید، ضرر ناپایدار چیست، تا انتهای این بخش با ما همراه باشید.
خلاصه فوری – اگر زمان کمی دارید!
اگر سوال شما هم این است که Impermanent Loss چیست باید بگوییم، این اصطلاح به معنای کاهش ارزش دلاری دارایی‌های شما در یک استخر نقدینگی است، در مقایسه با حالتی که آن دارایی‌ها را در کیف پول خود نگه می‌داشتید. این ضرر زمانی رخ می‌دهد که قیمت توکن‌های موجود در استخر نقدینگی، از زمان واریز آن‌ها به استخر، تغییر کند.
استخر نقدینگی و AMM به زبان ساده
استخر نقدینگی را مانند یک صندوق مشترک تصور کنید که کاربران رمزارزهای خود را معمولاً به صورت جفتی در آن قرار می‌دهند تا برای خرید و فروش در دسترس باشند.
بازارساز خودکار (AMM) یا استاپ‌لاس یک ربات هوشمند است که با استفاده از فرمول‌های ریاضی، قیمت این رمزارزها را در داخل استخر به صورت خودکار تنظیم می‌کند.
تعریف ضرر ناپایدار؛ وقتی هولد کردن سودآورتر از LP بودن می‌شود!
در بحث ضرر ناپایدار چیست باید گفت؛ محاسبه ضرر ناپایدار (Impermanent Loss – IL) زمانی اتفاق می‌افتد که ارزش دارایی‌های شما در یک استخر نقدینگی، کمتر از ارزشی باشد که اگر آن‌ها را در کیف پول خود نگه می‌داشتید. درواقع، حتی با کسب کارمزد، ممکن است در نهایت پول کمتری نسبت به حالت هولد کردن دارایی‌ها داشته باشید.
ضرر ناپایدار چگونه رخ می‌دهد؟
ضرر ناپایدار (Impermanent Loss – IL) نتیجه تعامل پیچیده‌ای بین نسبت قیمت دارایی‌ها در یک استخر نقدینگی و فعالیت معامله‌گران آربیتراژ است.
نقش نسبت قیمت و فرمول x*y=k
استخرهای نقدینگی در صرافی‌های غیرمتمرکز (DEX) معمولاً بر اساس یک فرمول ریاضی ثابت x*y=k، عمل می‌کنند. در این فرمول:
- X و y نمایانگر مقادیر دو توکن مختلف در استخر هستند.
- K یک ثابت است که باید همیشه ثابت بماند.
این فرمول تضمین می‌کند که محصول مقادیر دو توکن همیشه ثابت می‌ماند. وقتی شما دارایی‌هایتان را به استخر واریز می‌کنید، با یک نسبت خاص این کار را می‌کنید. گر قیمت یکی از توکن‌ها در بازار خارج از استخر تغییر کند، نسبت x به y در داخل استخر باید تنظیم شود تا فرمول x*y=k همچنان برقرار بماند.
آربیتراژکنندگان و تعدیل قیمت
آربیتراژکنندگان بازیگران کلیدی در فرآیند رخ دادن ضرر ناپایدار هستند. آن‌ها سود خود را از اختلاف قیمت دارایی‌ها در بازارهای مختلف به دست می‌آورند. وقتی قیمت یک توکن در یک استخر نقدینگی مثلاً در یک DEX با قیمت آن توکن در یک صرافی دیگر متفاوت می‌شود، آربیتراژکنندگان وارد عمل می‌شوند:
- اگر قیمت ETH در استخر نقدینگی Uniswap کمتر از قیمت آن در صرافی Binance باشد، آربیتراژکنندگان ETH ارزان‌تر را از استخر Uniswap خریداری می‌کنند.
- با خرید ETH از استخر، مقدار ETH در استخر کاهش و مقدار USDT افزایش می‌یابد. طبق فرمول x*y=k این کاهش ETH باعث افزایش خودکار قیمت ETH در داخل استخر می‌شود تا دوباره تعادل برقرار شود.
- آربیتراژکنندگان ETH خریداری شده را در صرافی Binance با قیمت بالاتر می‌فروشند و سود می‌برند.
مثال عددی گام‌به‌گام (ETH/DAI)
بیایید با یک مثال عددی گام‌به‌گام، نحوه رخ دادن ضرر ناپایدار را در یک استخر نقدینگی ETH/DAI بررسی کنیم. فرض کنید شما می‌خواهید در یک استخر نقدینگی که از فرمول x*y=k استفاده می‌کند، نقدینگی تأمین کنید.
- قیمت ETH: $1 = 2000 DAI
- شما دارای 10 ETH و 20,000 DAI هستید.
- (10 ETH×2000 DAI/ETH)+20,000 DAI=20,000 DAI+20,000 DAI=40,000 DAI
نمودار و فرمول محاسبه Impermanent Loss
درک بصری و ریاضیاتی ضرر ناپایدار (Impermanent Loss – IL) برای هر تأمین‌کننده نقدینگی مهم است. این بخش به شما کمک می‌کند تا هم از طریق نمودار و هم از طریق فرمول، این مفهوم را بهتر درک کنید.
فرمول کلی برای محاسبه درصد ضرر ناپایدار (IL) بر اساس نسبت تغییر قیمت یکی از دارایی‌ها نسبت به دیگری به شرح زیر است:
فرض کنید:
تغییر ۱٫۲۵× تا ۵× قیمت چه ضرری ایجاد می‌کند؟
Impermanent Loss به طور مستقیم با میزان تغییر قیمت دارایی‌های شما در استخر نقدینگی نسبت به زمان واریز اولیه مرتبط است. هرچه این تغییر قیمت چه افزایش و چه کاهش بیشتر باشد، ضرر ناپایدار نیز بزرگ‌تر خواهد بود.
در ادامه، میزان درصد ضرر ناپایدار را برای تغییرات قیمت مختلف، در مقایسه با حالتی که دارایی‌های خود را فقط هولد می‌کردید، ارائه می‌دهیم. این درصدها برای استخرهای نقدینگی ۵۰/۵۰ (مانند ETH/USDT) محاسبه شده‌اند:
فاکتورهای مؤثر بر شدت IL
شدت ضرر ناپایدار تنها به یک عامل بستگی ندارد؛ بلکه ترکیبی از چندین فاکتور است که می‌تواند بر میزان و تأثیر آن بر بازدهی شما تأثیر بگذارد که در ادامه به توضیح آن‌ها می‌پردازیم:
نوسانات دارایی (Asset Volatility)
نوسانات دارایی، اصلی‌ترین عامل در شدت IL است. هرچه قیمت یکی از دارایی‌های موجود در استخر نسبت به دارایی دیگر بیشتر تغییر کند، ضرر ناپایدار نیز شدیدتر خواهد بود. این تغییر می‌تواند هم به سمت افزایش و هم به سمت کاهش باشد. به عنوان مثال، در یک جفت مانند ETH/USDT، اگر ETH به شدت نوسان کند در حالی که USDT ثابت است، IL قابل توجهی را تجربه خواهید کرد. جفت‌ارزهایی که هر دو دارایی آن‌ها نوسان‌پذیر هستند (مانند ETH/BTC)، می‌توانند IL بسیار بالاتری داشته باشند.
حجم معاملات و کارمزد دریافتی (Trading Volume & Fees Received)
حجم معاملات در استخر نقدینگی و کارمزدهایی که از آن دریافت می‌کنید، نقش مهمی در جبران IL دارند. تأمین‌کنندگان نقدینگی بابت هر معامله‌ای که در استخر آن‌ها انجام می‌شود، کارمزد دریافت می‌کنند. اگر حجم معاملات در استخر بالا باشد، کارمزدهای جمع‌آوری شده می‌توانند به قدری زیاد باشند که حتی ضرر ناپایدار را نیز پوشش داده و شما را سودآور کنند.
نوع استخر (استیبل vs پرریسک)
نوع استخری که انتخاب می‌کنید، تأثیر مستقیم بر میزان IL دارد. استخرهای استیبل یا کم‌ریسک معمولاً شامل جفت‌ارزهایی هستند که هر دو دارایی آن‌ها استیبل کوین هستند مثل USDT/DAI.
استخرهای پرریسک یا نوسان‌پذیر شامل جفت‌ارزهایی با نوسان قیمتی بالا (مثل ETH/USDT یا ETH/BTC) هستند. این نوع استخرها بیشترین پتانسیل برای IL قابل توجه را دارند؛ زیرا نوسانات شدید قیمت باعث تغییر مداوم نسبت دارایی‌ها در استخر می‌شود.
آیا کارمزدها می‌توانند زیان را جبران کنند؟
بله، کارمزدهای معاملاتی که به عنوان تأمین‌کننده نقدینگی دریافت می‌کنید، می‌توانند ضرر ناپایدار (Impermanent Loss) را جبران کنند. اگر حجم معاملات در استخر نقدینگی شما به اندازه کافی بالا باشد، سود حاصل از این کارمزدها می‌تواند از ضرر ناشی از نوسانات قیمت پیشی بگیرد.
راه‌های کاهش یا جلوگیری از ضرر ناپایدار
یکی دیگر از موارد قابل بررسی در بحث ضرر ناپایدار چیست، راه‌های کاهش ضرر است که در ادامه به شرح آن‌ها می‌پردازیم:
انتخاب جفت‌های با نوسان پایین
یکی از مؤثرترین راه‌ها برای کاهش IL، انتخاب جفت‌ارزهایی با نوسان قیمتی پایین است. هرچه نوسان بین دو دارایی در استخر کمتر باشد، احتمال انحراف قیمت و در نتیجه، وقوع IL نیز کمتر خواهد بود. برای مثال، جفت‌ارزهایی مانند ETH/BTC یا هر جفتی که شامل دو ارز با نوسان قیمتی بالا باشد، ریسک IL قابل توجهی دارند. در مقابل، انتخاب جفت‌ارزهایی که هر دو دارایی آن‌ها دارای همبستگی قیمتی بالایی هستند.
استفاده از استخرهای متمرکز بر استیبل‌کوین
استخرهای نقدینگی که شامل دو یا چند استیبل‌کوین (مانند USDT/DAI/USDC) هستند، تقریباً در معرض IL قرار نمی‌گیرند. این به این دلیل است که قیمت استیبل‌کوین‌ها به صورت طبیعی به هم نزدیک بوده و نوسان بسیار کمی نسبت به یکدیگر دارند. اگرچه بازدهی کارمزد در این استخرها ممکن است کمتر باشد، اما ریسک IL در آن‌ها بسیار ناچیز است، که آن‌ها را به گزینه‌ای امن‌تر برای حفظ سرمایه و کسب سود ثابت‌تر تبدیل می‌کند. پلتفرم‌هایی مانند Curve Finance متخصص در این نوع استخرها هستند.
بررسی Fee-to-IL Ratio قبل از ورود
پیش از واریز سرمایه، تنها به نرخ بازدهی (APR/APY) نگاه نکنید. مهم است که نسبت کارمزدهای احتمالی به ضرر ناپایدار مورد انتظار (Fee-to-IL Ratio) را در نظر بگیرید. برخی پلتفرم‌ها ابزارهایی را برای تخمین این نسبت ارائه می‌دهند. حتی اگر استخری پتانسیل IL بالایی داشته باشد، اگر حجم معاملات در آن استخر به قدری زیاد باشد که کارمزدهای دریافتی بتواند آن ضرر را پوشش دهد و حتی از آن فراتر رود، می‌تواند باز هم سودآور باشد.
شروع با مبلغ کم و مدیریت ریسک
همیشه توصیه می‌شود که با مبلغی کوچک شروع کنید و پس از آشنایی کامل با عملکرد استخر و درک ریسک‌های آن، سرمایه خود را افزایش دهید. این رویکرد به شما اجازه می‌دهد تا تأثیر IL را در عمل مشاهده کرده و استراتژی خود را تنظیم کنید. علاوه بر این، استفاده از ابزارهای رصد پورتفولیو که میزان IL شما را محاسبه می‌کنند، مانند VFAT.tools یا Debank، برای مدیریت ریسک و تصمیم‌گیری در مورد زمان برداشت بسیار مفید است.
Impermanent Loss در برابر سایر ریسک‌های دیفای
درک چگونگی تفاوت ضرر ناپایدار با سایر خطرات در بحث ضرر ناپایدار چیست از مواردی قابل بحث به حساب می‌آید. در ادامه به توضیح این موارد می‌پردازیم.
باگ قرارداد و هک
باگ قرارداد هوشمند و حملات هک، ریسک‌هایی بسیار جدی‌تر و بالقوه مخرب‌تر از Impermanent Loss هستند. Impermanent Loss به معنای کاهش ارزش دلاری دارایی‌های شما نسبت به نگه داشتن آن‌ها در کیف پول است و صرفاً یک ضرر فرصت یا کاهش ارزش نسبی محسوب می‌شود؛ دارایی‌های شما هنوز در کنترل شما هستند، فقط تعدادشان یا نسبتشان تغییر کرده است. اما، باگ در کد قرارداد هوشمند یا یک حمله هک موفق می‌تواند منجر به از دست رفتن کامل و غیرقابل برگشت دارایی‌های شما شود.
ریسک نقدشوندگی پایین
ریسک نقدشوندگی پایین به این معناست که ممکن است نتوانید دارایی‌های خود را به راحتی و بدون تأثیر قابل توجه بر قیمت، در هر زمانی که می‌خواهید، بفروشید یا از استخر نقدینگی خارج کنید. Impermanent Loss به تغییر ارزش دارایی‌های شما در استخر به دلیل نوسانات قیمت مربوط می‌شود، اما فرض بر این است که شما می‌توانید در هر زمان با توجه به کارمزدها آن‌ها را برداشت کنید.
ابزارها و ماشین‌حساب‌های آنلاین برای تخمین IL
برای پاسخ به ضرر ناپایدار چیست، درک تخمین ضرر ناپایدار (Impermanent Loss – IL) ضروری است. ابزارها و ماشین‌حساب‌های آنلاین متعددی وجود دارد که در این مسیر به شما کمک می‌کنند که عبارتند از:
- ماشین‌حساب‌های عمومی Impermanent Loss
- ابزارهای شبیه‌سازی پورتفولیو و استراتژی
- ابزارهای تحلیلی خاص پروتکل (برای Uniswap V3 و موارد مشابه)
چک‌لیست تصمیم‌گیری قبل از LP شدن
قبل از اینکه دارایی‌های خود را به یک استخر نقدینگی (Liquidity Pool) واریز کنید و تبدیل به تأمین‌کننده نقدینگی (LP) شوید، لازم است یک ارزیابی جامع انجام دهید. این چک‌لیست به شما کمک می‌کند تا تصمیم‌گیری آگاهانه و با مدیریت ریسک بیشتری داشته باشید:
- درک کامل ضرر ناپایدار (Impermanent Loss – IL): این ضرر فرصت، زمانی اتفاق می‌افتد که قیمت دارایی‌های شما در استخر نسبت به حالت هولد کردن آن‌ها تغییر کند.
- ارزیابی جفت ارز و استخر نقدینگی: نوع جفت ارز مثلاً استیبل‌کوین/استیبل‌کوین یا ناپایدار/استیبل‌کوین و نوسانات آن را بسنجید؛ همچنین به حجم معاملات استخر و درصد کارمزد دریافتی توجه کنید.
- بررسی امنیت پروتکل: سابقه امنیتی پروتکل را بررسی کرده و اطمینان حاصل کنید که قراردادهای هوشمند آن توسط شرکت‌های معتبر ممیزی (Audit) شده‌اند. به میزان Total Value Locked (TVL) پروتکل نیز دقت کنید.
- ملاحظات فنی و کاربری: اطمینان حاصل کنید که با شبکه بلاک چین و کیف پول خود آشنا هستید و رابط کاربری پلتفرم برایتان قابل درک است.
- مدیریت ریسک شخصی: همیشه با مبلغی ناچیز شروع به تست کنید و هرگز بیش از آنچه می‌توانید از دست بدهید، سرمایه‌گذاری نکنید. یک استراتژی خروج شفاف برای خود داشته باشید.
پرسش‌های متداول کاربران (FAQ)
- آیا ضرر ناپایدار (Impermanent Loss) همیشه اتفاق می‌افتد؟ خیر، ضرر ناپایدار تنها زمانی رخ می‌دهد که نسبت قیمت دارایی‌های شما در استخر نقدینگی، نسبت به زمان واریز اولیه، تغییر کند.
- آیا می‌توانم بدون ضرر ناپایدار از استخر خارج شوم؟ بله، اگر نسبت قیمت دارایی‌ها در زمان برداشت به نسبت اولیه واریز بازگشته باشد، ضرر ناپایدار از بین می‌رود.
- آیا استخرهای استیبل‌کوین هم ضرر ناپایدار دارند؟ خیر، استخرهای متشکل از استیبل‌کوین‌ها به دلیل نوسانات قیمتی بسیار ناچیز بین آن‌ها، عملاً ضرر ناپایدار ندارند.
جمع‌بندی و توصیه نهایی: چه زمانی LP شویم و چه زمانی هولد کنیم؟
در این بخش دانستیم ضرر ناپایدار چیست و چه مزایایی دارد. LP شدن برای کسب سود فعال و جبران احتمالی ضرر ناپایدار با کارمزدها مناسب است، در حالی که هولد کردن گزینه‌ای ساده‌تر با ریسک کمتر برای کسانی است که نگران نوسانات شدید قیمت و پیچیدگی‌های دیفای هستند.
